۲۴ فریم: مستندسازان در هر مرحله از پروسه‌ی فیلمسازی با دوراهی‌هایی مواجه می‌شوند. آیا فیلمبرداری از این سوژه کاری اخلاقی است؟ چه تصویری باید بگیرم؟ “حق” تعریف کردن این داستان را دارم؟ کدام یک مهم‌تر است – حقیقت لفظی، حقیقتی بالاتر یا هر دو؟
علاوه بر‌آن، فیلمسازان با چالش مسئولیت – نسبت به سوژه، مخاطب، سرمایه‌گذار و خودشان – دست و پنجه نرم می‌کنند – در حالیکه در حالت انزوای نسبی مشغول به کار هستند.
برای اینکه بخواهیم درباره‌ی چگونگی گذران این لحظه‌ها صحبت کنیم، مجله مستند با سه فیلمساز نام آشنا مصاحبه کرده است: استیو جیمز (خود زندگی[۱]، قطع کنندگان[۲]، رویاهای هوپ[۳])، جولیانا برانیوم (لادونا هریس – هندی ۱۰۱[۴]؛ زانوی زخمی[۵]، رود قرمز می شود[۶]) و جس ماس (شب گردها[۷] ؛ نبرد کامل[۸]؛ دغل باز[۹]).
از فیلم لادونا هریس – هندی ۱۰۱، جولیانا برانیوم
بیایید درباره رویکرد کلی شما نسبت به مسائل اخلاقی صحبت کنیم. به نظرتان بحث را از کجا شروع کنیم؟
استیو جیمز: برای من مفهوم مسائل اخلاقی در مستند این است که فیلمساز چطور خودش را در گفتن داستان و رابطه با سوژه کنترل کند، چون سوژه و در مقیاس بزرگ‌تر سوژهها همان مردم هستند. وقتی درباره‌ی مسائل اخلاقی در فیلم مستند فکر می‌کنم، بیشتر افکارم برمی‌گردد به این که “فیلم را به چه شیوه‌ای بسازی که هم صادقانه و حقیقت‌گرا باشد، و هم نتیجه آن چیزی شود که در نهایت احساس کنیم فیلمساز هم یک انسان است؟”
جولیانا برانیوم: همه چیز با حساسیت فرهنگی نسبت به سوژهها شروع می‌شود. من با جوامع مختلف بومی آمریکایی کار کرده‌ام.از این جوامع به خوبی مستندنگاری نشده‌است و آداب و رسوم و حساسیت‌های خاصی وجود دارد که فیلمساز باید از آنها آگاه باشد و به آنها احترام بگذارد. فرهنگ آنها، اصول اخلاقی آنهاست.
جس ماس: من فکر می‌کنم چیزی که مستندسازی را جذاب و چالش برانگیز می‌کند این است که ما برای یک سازمان خبری که بر اساس اصول اخلاقی مشخص یا یک شیوه نامه‌ی مسئولیت حرفه‌ای و با قوانین رسمی‌ای که بیان کند چه کاری باید انجام دهی و چه کاری نباید انجام ندهی کار نمی‌کنیم. پس این به خود فیلمساز برمی‌گردد که روش خودش در میان چالش‌های فراوان پیدا کند.
استیو جیمز، فیلمساز
شما چطور به “حقیقت“ داستان فیلم می‌رسید؟
جس ماس: فیلم تفسیر عینی، ترکیب شده با ساختار داستانی است که من از آن فیلمبرداری کرده‌ام. وقتی تدوین شب گردها را به پاستور جی (قهرمان فیلم) نشان دادم، درباره اش صحبت کردیم. درباره‌ی شرکت او در روال عمومی فیلم صحبت کردیم. فیلم تجربه‌ی شخصی جی درباره‌ی رویدادهاست، تجربه‌ی من از رویدادهاست، روایت و مجموعه‌ی اتفاقاتی است که نشان داده شده‌است. این‌ها سه دیدگاه مختلف هستند. فیلم بخشی از یک گفتمان با مردم است، و این گفتمان می تواند قالب‌های زیادی به خود بگیرد.
آیا من این گفتمان‌ها را دستکاری می‌کنم تا به یک حقیقت ایستا برسم؟ فیلم همیشه به روش‌های مختلف این کار را می‌کند. یک حقیقت و رویداد عینی وجود دارد که اتفاق می‌افتد. خود فیلم ثبت همه‌ی رویدادها نیست بلکه عصاره‌ی رویدادهایی است که صدای من به عنوان فیلمساز می‌خواهد بگوید.
وقتی درباره اصول اخلاقی در فیلم مستند حرف می‌زنیم، واقعاً داریم درباره‌ی چیزی که فیلمساز نشان می‌دهد صحبت می‌کنیم. در نظر بگیرید وقتی از سوژهها می‌خواهیم که فرم رضایت اکران فیلم را امضا کنند. اگر به زبان فرم رضایت‌نامه نگاه کنید، سوژهها از حق خودشان نسبت به حریم شخصیشان چشم‌پوشی می‌کنند. و اگر درباره‌اش فکر کنید، به ما گفته شده که از سوژه هایمان بخواهیم که فرم رضایت را قبل از اینکه با آنها شروع به کار بکنیم امضا کنند، قبل از اینکه آن خطوط توضیح داده شوند. فکر کردن درباره این مسئله جالب است. تصمیمات اخلاقی در رابطه با سوژه هایمان ساخته نشده اند، بلکه توسط یک فرم استاندارد به وجود آمده اند. ممکن است که حق قانونی داشته باشیم، اما به این معنی نیست که حق معنوی هم به ما داده شده‌است. این اتفاق باعث می‌شود احساس کنید نسبت به داستانتان، حقیقت، هنر و وجدانتان تعهد دارید – و همچنان هم ترسناک، دردناک، سخت و شخصی است. شما حق قانونی دارید، اما آیا حق اخلاقی هم دارید؟
استیو جیمز: خطرناک‌ترین کار – و احتمالاً آسان‌ترین کاری- که به هنگام تماشای مستند انجام می‌دهید نشستن و قضاوت کردن افراد روی صحنه است. شما در حال تماشای آشکارسازی زندگی یک فرد هستید، و ما همگی دوست داریم قضاوت کنیم. این طبیعت انسان است که بگوید “از نظر من این فرد داره کار درست را انجام می ده یا کار اشتباه؟” و وقتی قضیه مربوط به مستند باشد و خصوصاً افراد داخل مستند در کشمکش و ناراحتی باشند، یا در نقطه‌ی عطف زندگیشان باشند، آن زمان قاعده‌ی قضاوت کردن بیشتر هم می‌شود. وقتی صدها ساعت فیلمبرداری می‌کنید، باید در نوع قضاوت افراد درباره یک ویژگی شخصی که از او فیلمبرداری کرده‌اید تفاوت ایجاد کنید، آیا از حقیقتی می آید که شما مشاهده کردید – که حقیقت شماست – چقدر از آن را نشان می‌دهید و چه چیزهایی درباره‌ی فرد وجود دارد که ممکن است با آن جوانب در کشمکش یا تناقض باشد؟ چون افراد پیچیده هستند.
جولیانا برانیوم، فیلمساز
وقتی در لحظه قرار دارید، از فیلمبرداری تا تدوین، چطور تصمیم می‌گیرید؟ چه عواملی در تصمیم‌گیری شما نقش دارند؟
استیو جیمز: همیشه باید به عنوان یک فیلمساز در نظر بگیرید که خط و مرزها را رد کرده‌اید یا نه. اگر موضوع از لحاظ عاطفی دستکاری شده باشد یا در موضوع مبالغه یا کوچک‌نمایی صورت گرفته باشد، مخاطب نتیجه‌گیری خودش را خواهد کرد.
اما شما به عنوان یک فیلمساز در پروسه‌ی خلق یک فیلم باید همواره به این بیاندیشید که آیا خط و مرز را رد کرده‌اید یا نه؛ آیا همچنان فرد را همان‌طور که دیدید نشان می‌دهید، یا رویدادها را دستکاری می‌کنید و مجموعه‌ای از صحنه ها را برای خلق پرتره‌ای که جذاب‌تر است استفاده می‌کنید حتی اگر صادقانه نباشد؟
چیدمان فیلم در کنار یکدیگر به روشی است که پیچیدگی مشاهده شده‌ی فرد سوژه دریافت شود. عمل ساخت فیلم باعث می شود سوژه‌های شما افراد واقعی باشند تا نمادی از چیزی.
وقتی تدوین می‌کنم، می‌توانم بنشینم و خودم را در مکان مشاهده‌نگر قرار دهم و آشکار شدن فیلم را تماشا کنم. اما هیچ‌کس نمی‌تواند این کار را کامل انجام دهد، بنابراین اگر همکارهایی داشته باشید که آنها هم نگاهی کنند و درباره‌ی عکس العمل ها نسبت به افراد درون فیلم صحبت کنید می‌تواند کمک کننده باشد.
جولیانا برانیوم: وقتی داشتم اولین مستندم را می‌ساختم، فیلمی محیط زیستی که درباره‌ی سمی بودن سرب و آثار جانبی آن بود، در آن جامعه مثال‌هایی که دوست داشتیم را پیدا نمی‌کردیم. یک نفر ما را به خانواده‌ای معرفی کرد که برای نسل‌های زیادی آنجا زندگی کرده بودند و به وضوح از دردها و ناتوانی های روحی و جسمی زیادی رنج برده بودند. و به محض اینکه آنها را ملاقات کردیم و شرایط و موقعیت زندگیشان را دیدیم – آنها هیجان زده بودند که در فیلم حضور داشته باشند – تصمیم گرفتیم که این کاری نیست که بخواهیم انجام دهیم. به شدت سوءاستفاده گرانه بود. ضربه‌ی سختی بود. اما تیم سه نفره‌ی ما تصمیم گرفت که از آنها فیلمبرداری نکند.
جس ماس: مسیر فیلم می‌تواند دوره‌ای باشد که علایق سوژه‌تان و علاقه خودتان به عنوان فیلمساز در یک ردیف قرار بگیرند، و زمان‌هایی می‌تواند وجود داشته باشد که علایق شما متفاوت باشد. و چیزی که فکر می‌کنید مسئولیت شماست به عنوان یک فیلمساز که این داستان را بیان کنید ممکن است با مقاومت روبرو شود. چطور می توانید این نقاط اختلاف را با مذاکره حل کنید؟
در پایان روز، این شما خواهید بود بر اساس آنچه فکر می‌کنید درست است تصمیم می‌گیرید. مهم است که به دنبال مشاوره باشیم و من همواره به دنبال آن هستم.
اما فکر می‌کنم که در نهایت به یک تصمیم تک‌نفره تبدیل می‌شود چون از یک سو، خطوط اخلاقی توسط جامعه‌ای که تصمیم می‌گیرند تعریف شده است – آن خطوط محصول رضایت عمومی جامعه هستند – و همچنان این تصمیم‌ها باید توسط خود ما به صورت انفرادی گرفته شوند. باید چیزهایی باشند که خودمان شخصاً بتوانیم با آنها زندگی کنیم.
جس ماس، فیلمساز
چطور جوامع و سوژهها را به عنوان یک “شخص خارج از گود” هدایت می‌کنید؟
جولیانا برانیوم: فکر می‌کنم همیشه ورود به یک پروژه یا جامعه با قرار دادن این طرز تفکر در جلوی خودتان که آن مسائل اخلاقی چه چیزهایی هستند عاقلانه است، و پیدا کردن یک راهنما که بتواند به شما پیشنهاد بدهد یا جواب سوال‌هایتان را بدهد. هرکسی در طول مسیر پرسش‌هایی دارد. اگر یک تدوینگر برای تدوین فیلم استخدام می‌کنیم، چرا یک مشاور برای هدایت مشکل سوژه استخدام نکنیم؟
استیو جیمز: شما هرگز به یک روزنامه نگار نمی‌گویید که فقط داستان‌هایی درباره جایی که شما زندگی می کنید، یا طبقه یا نژادی که در آن زندگی می کنید را پوشش دهد. مستندسازی با روزنامه نگاری ارتباط مستقیم دارد؛ این که بیرون می‌روید و وارد جهان می‌شوید و چیزی فراتر از تجربه خودتان کسب می‌کنید بخشی از دی. ان. ای است.
من فکر می‌کنم فیلمسازهای یک نژاد یا طبقه نباید از گفتن داستان های خودشان خارج از نژاد و طبقه شان ناامید شوند. باید یک تلاش جدی گروهی وجود داشته باشد که از فیلمسازان اقلیت حمایت شود – بدون توجه به داستانی که می‌خواهند بگویند. برای پرورش و تشویق صداهای جدید چه باید کرد؟
من بارها و بارها فیلم‌هایی می‌بینم که احساس می‌کنم فیلمساز با یک مفهوم از پیش تصویرسازی شده به سمت آن رفته است، و همان را ساخته است. آنها واقعیت را در نظر نمی‌گیرند. فکر می‌کنم این کار اشتباه است. و اگر با جهانی که به آن وارد می‌شوید آشنا نباشید به راحتی مرتکب این اشتباه خواهید شد.
جس ماس: تمایل دارم این طور فکر کنم که تمامی تصمیمات اخلاقی که در پروسه‌ی ساخت یک فیلم گرفته شده میان فیلمساز، دوربین و سوژه نوشته شده است. مخاطب شایسته‌ی خواندن آن انتخاب‌ها و دیدن ریشه‌های اخلاقی در فیلم است. بنابراین هرچه من بیشتر به گزارشات، مباحثات و راهنمایی‌ها بها دهم، مخاطب فیلمی را خواهد دید وخواهد توانست به طور شایسته جایگاه اخلاقی آن را بسنجد. به نظر من این ارز‌ش‌های اخلاقی روی فیلم حک شده است.
نویسنده: سوز کورتیس
مترجم: سلمه اربابون
منبع: انجمن بین‌المللی مستندسازان
[۱] Life Itself
[۲] The Interrupters
[۳] Hoop Dreams
[۴] La Donna Harris: Indian 101
[۵] Wounded Knee
[۶] The Creek Runs Red
[۷] The Overnighters
[۸] Full Battle Rattle
[۹] Con Man
دیدگاهتان را بنویسید