صفحه اصلی - مقاله و گفت گو - گفت‌وگوی «۲۴ فریم» با رامین حیدری فاروقی، مستندساز و عضو هیئت داوران یازدهمین دوره سینما حقیقت، درباره جشنواره امسال و سینمای مستند ایران
۲۴ فریم: یازده دوره از جشنواره سینما حقیقت می‌گذرد. جایگاه این جشنواره در ارتقای سینمای مستند ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟ از نظر شما سینما حقیقت در مقایسه با جشنواره‌های سطح اول دنیا در چه سطحی قرار دارد؟
سینماى ایران در مقایسه با انواع ساز و کارهاى اقتصادى و فرهنگى ایران قابل سنجش است. میزان مطالعه، ساز و کارهاى آموزشى و پژوهشى، موقعیت کالاى فرهنگى در سبد خانوار طبقه ى متوسط، اوضاع تولیدات تلویزیونى، شرایط مطبوعات و ساز و کار هنرهاى تجسمى و شاخص هاى گوناگون مدیریت توسعه و پیشرفت؛ در این سنجش، شرایط سینما با وجود فاصله از طراز معیار چند کشور صنعتى داراى تاریخ مدنیت مدرن و درآمد سرانه بالا و احاطه به اقتصاد و تجارت جهانى، در مجموع، بیش از آن چه در اختیار داشته، عرضه کرده است. سینماى مستند در این میان، حتماً کارنامه قابل قبولى دارد. انواع محدودیت هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى پیش روى تولید و عرضه‌ى آثار مستند، فعالیت در این حوزه را فاقد انواع مزیت نسبى نشان مى دهد. فعلاً بعد از این همه سال سابقه، مستند سازى براى مستندسازان یک علاقه مندى ماجراجویانه است، یک پیشه ى غیر قابل پیش بینى است و به لحاظ امنیت اقتصادى در پایین ترین حد ممکن. اما هنوز و هرسال، آثار مستند معتبرى ساخته مى شوند چون همیشه ترکیبى از کوشش و جوشش و تقدیرِ رشد یافتن در کنار آدم هاى دوست دار کیفیت، نمى گذارد داستان فرهنگ، تمام شود. هر وقت سند و نظم و تربیتِ مهارت هاى زندگى اجتماعى، اولویت پیدا کند، میراث فرهنگى، چیزى خاک خورده و مربوط به گذشته اى گنگ قلمداد نشود، هر وقت فرهنگ، تزیین و تشریفات نباشد، مستند سازان بر صدر مى نشینند و حرف هاى بیشترى براى ماجراى انسان و انواع زیستن خواهند داشت. بله اکنون با این تعریف، فاصله داریم. و البته این تلاشِ مدیران و کارشناسانى که در همین احوال، به سر پا بودن مستند سازى کمک مى کنند را نفى نمى کند. ولى چون پرسیدید، جشنواره هاى جهانى رتبه ى نخست، توضیح دادم که رتبه ى نخست، سابقه و سرمایه و مهلت تاریخى مى خواهد. یک دهه زمان کمى است و با توجه به همه ى چیزهایى که گفته شد، اگر کار جشنواره، خلق مجال براى تمرکز و ارائه ى آثار باشد، سینما حقیقت، حتماً مى تواند موفق ارزیابى شود.
به عنوان عضو هیات داوران این دوره، سطح کیفی و تنوع فیلم‌های امسال را چطور ارزیابی می‌کنید و به نظرتان مهم‌ترین نقاط ضعف و قدرت مستند‌های امسال چه بودند؟
این سال ها در دوره اى زندگى مى کنیم که بختِ ما براى دسترسى به ابزار و تجربه بسیار بیش از گذشته است. تقریباً سراغ موضوعات رفتن، ارزان است. ولى تبدیل موضوع به ایده‌ى مستند و رساندن آن به اجرا، پر‌هزینه و زمان‌بر است. در مواردى، این هزینه‌ى ذهنى و روحى و اقتصادى براى رسیدن به زمان کافی جهت خلق اثر هنرى را یک یا چند نفر مى پردازند و همیشه، استثناء در هنر و علم و هزار چیز دیگر، ممکن است ما را از جریان غالب و روند و رویه غافل کند. در ارزیابى باید سراغ میانگین رفت. میانگین کمّى تولید آثار، بالا رفته اما کیفیت فنى و توان پژوهشى و سامانساختارى مستندها، احوال خیلى متفاوتى ندارد. در مورد مستندهاى حیات وحش، پژوهش تاریخى و نوعى از مستند اجتماعى که به لایه هاى درونى تر ارتباط خانوادگى مى پردازد، سال هاى اخیر، دست پر تر هستند و کار روى روایت، به سمت جذابیت براى سینماى اکران در جریان است. اگر زمینه‌ى معرفى و تبلیغ این آثار فراهم شود، اگر ساز و کار دنیاى اینترنتبه کار گرفته شود، اگر منتقد و پژوهشگر تخصصى حوزه ى مستند داشته باشیم، اگر بتوانیم از علم بازاریابى و بازارسازى بهره بگیریم، اگر تابوهاى جعلى و پریشانِ محافظه کارىِ ساختگى از میان برود، اگر مستند سازى شغل باشد و به مستندساز مهلت درنگ کافى بدهد، اوضاع بهتر خواهد شد. به طور کلى، نسبت به داشته هاى موجود، منطق پایدارى بر مستند سازى حاکم است و میل به جهش در این راه هم باید از منطق مدیریت سرمایه ى اقتصادى و نیروى انسانى و نظم اجتماعى، مطالبه ى واقع گرایانه داشته باشد.
از امسال فیلم‌های مستند نیز در بخش اصلی جشنواره فجر حضور خواهند داشت. این اتفاق چه کمکی به بیشتر دیده شدن سینمای مستند خواهد کرد؟
ورود به بخش سوداى سیمرغ و رقابت با آثار داستانى در نگاه اول ممکن است مخاطره آمیز به نظر برسد. حذف بخش جداگانه‌ى مستند در فجر هم شاید دلخورکنندهً باشد اما، اگر بخواهیم سهمى از بازار را در اختیار بگیریم و چرخه‌ى معیوب تولید مستند، اصلاح شود، دورخیز براى این رقابت، اجتناب ناپذیر است. مستند بلند با رویکرد اکران و دسترسى به طیف وسیع تر مخاطب، تقدیر ناگزیر بخشى از سینماى مستند است و چند سالى طول مى کشد تا خودش را جمع و جور کند. سایر انواع در سینما حقیقت، مجال ارزیابى خواهند داشت و هر تولیدى که بتواند به لایه ها و مگوها و چالش هاى بنیادین، نگاهى دراماتیک و خلاق داشته باشد، وارد درخواست انواع بازار محصولات فرهنگى خواهد شد. رقابت در بخش سوداى سبمرغ براى حوزه ى تصویر، تدوین، صدا و موسیقى و متن، فرصتى مغتنم است تا در سطح اول کیفیت سینمایى، مورد ارزیابى قرار بگیرند و مسبوق به سابقه‌ى جشنواره هاى معتبر جهانى، دور از تصور نیست که نامزدها یا برگزیدگان جشن ملى سینماى ایران، از تبار مستند باشند.
در فیلم‌های مستند هم بحث انتخاب سوژه و پژوهش درباره آن وجود دارد و هم بحث انتخاب ساختار روایی مناسب و ارزش‌های سینمایی و زیبایی‌شناسی. به نظرتان یک مستندساز تا چه اندازه باید به هر دوی این موارد توجه کند؟
هر اثر سینمایى اى، از برایند جذابیت موضوع، دامنه ى پژوهش، ساختار بیانى و خلاقیت زیبایى شناسانه و روایى، شکل مى گیرد. در هر توفیق، این عناصر سهم هاى متفاوتى به خود اختصاص مى دهند. سینماى مستند هم همین طور است و البته اگر تمام این شاخص ها به کیفیت بالا برسند، این همان فیلم مثال زدنى اى مى شود که هر فیلمسازى آرزو دارد، آن را بسازد. مستند ساز باید به سند دراماتیک دسترسى پیدا کند، ترکیبى از تضاد و شک و یقین در ساختارى پیش رونده که داورى زودهنگامِ عجول را به چالش مى کشد و پیش فرض هاى غلط، جاهاى خالى، درهاى بسته، عادت هاى فرساینده را نقد مى کند. انواع شکل هاى بدیع، تصویر ها و تصورهاى جذاب خواستنى و الگوهاى اعتماد برانگیز مثال زدنى از خواستن و توانستن، از اشتباه و هزینه ى سنگین، از میل مفرط و هیجانِ ویرانگر و هزار رمز و مصداق دیگر، ابزار کار فیلمساز هستند و مستند ساز، کارش ساختن فیلم جذابِ به درد بخورى است که سندهایش، بر هر نوع ناباورى غلبه مى کند.
تنظیم و گفت‌و‌گو: هانیه پرهیزگار
دیدگاهتان را بنویسید